Tytuł
Dymarki Świętokrzyskie. Fotografie. Mieczysław Radwan - starożytne hutnictwo świętokrzyskie.
Opis
W świetle dostępnych materiałów źródłowych zachowanych w Archiwum PAN PAU i w prywatnej korespondencji Mieczysława Radwana do Edmunda Massalskiego wynika, że: w czerwcu 1954 roku na posiedzeniu Komitetu Historii Nauki PAN, Mieczysław Radwan przedstawił program odtworzenia historii polskiej techniki hutniczej i odlewniczej, skutkiem czego w lipcu 1954 roku, został mianowany przewodniczącym Zespołu Roboczego Historii Hutnictwa przy Komitecie Historii Nauki PAN, w Zakładzie Historii Nauki PAN - Instytutu Historii Materialnej, obecnie Instytutu Historii Nauki. Następnie Zespól ten przyjął nazwę: Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN. Przewodniczącym tego Zespołu pozostawał Mieczysław Radwan do końca życia i był jedynym kierownikiem jedynego Zespołu badającego starożytne hutnictwo w świętokrzyskim. Kazimierz Bielenin był tylko jednym z trzech archeologów biorących udział w badaniach starożytnego hutnictwa prowadzonych przez doc. Mieczysława Radwana z AGH w latach 1955-1968. Do tych badań K. Bielenin był oddelegowany przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie, tak jak panowie Janusz Kuczyński i Zygmunt Pyzik z Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach.
Dymarki świętokrzyskie. Idea "Dymarek Świętokrzyskich" jako imprezy upowszechniającej wiedzę o starożytnym hutnictwie świętokrzyskim zrodziła się przy okazji badań doświadczalnych prowadzonych przez Mieczysława Radwana w Nowej Słupi w latach 60. ubiegłego wieku. Eksperymentalne wytopy w odtworzonych piecach dymarskich zapoczątkowane już w 1957 r. przez M. Radwana, prowadzono w warunkach laboratoryjnych na Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie, a później na terenie Fabryki Samochodów Ciężarowych „Star” w Starachowicach. WNowej Słupi wytopy terenowe przeprowadzane były przy Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego od 1962 roku. Ostatni eksperyment w tej serii doświadczalnej odbył się w 1967 roku w dniu 15. września przed pierwszym pokazowym wytopem. Pierwszy zaś pokazowy wytop w obecności widzów, który zapoczątkował imprezę plenerową „Dymarki Świętokrzyskie” (Radwan 1968), odbył się z inicjatywy Zarządu Okręgu PTTK w Kielcach, po uzgodnieniu warunków pokazu i prezentacji dorobku Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej PAN, pod kierunkiem Mieczysława Radwana w dniu 16 września 1967 roku. Nieuprawnione więc jest przypisywanie innych inicjatorów tej imprezy.
O istnieniu śladów starożytnego hutnictwa w okolicach Nowej Słupi Mieczysław Radwan wiedział na pewno nie tylko w okresie pracy w Zakładach Ostrowieckich w latach 1920-1937 ale nawet wcześniej. Nowa Słupia bowiem była kościołem parafialnym Radwanów - właścicieli Cząstkowa i Sosnówki oraz Reklewskich i Sosnowskich, , właścicieli Skoszyna, rodziny matki i dziadków Mieczysława. Na cmentarzu w Nowej Słupi zostali pochowani: w 1738 roku Barbara z Reklewskich Radwanowa pra...babka Mieczysława i w 1832 roku jej bratanek Józef Reklewski- prapradziadek macierzysty Mieczysława, właściciel dóbr Skoszyn. Tu pochowani są również dwaj synowie Sebastiana Radwana, stryjecznego pradziadka Mieczysława, bracia notowanych powstańców listopadowych, Józefa i Stanisława Radwanów. Naturą wyorywanych przez chłopów puców, nazywanych przez nich "ceberkami" lub "cebrzykami", był więc Mieczysław Radwan zainteresowany od dziecka.
Jako metalurg i inżynier, widział Mieczysław Radwan też puce starego żużla zwożone przez okolicznych chłopów do Zakładów Ostrowieckich. Temat ten zaczął więc opracowywać jeszcze w latach 20., przed wojną , wykorzystując do tego również zdjęcia z "aeroplanu", robione wspólnie z bratem Wacławem. Już wtedy dyskutował na ten temat podczas wielu wędrówek po ziemi świętokrzyskiej, z zaprzyjaźnionym prof. Janem Samsonowiczem i archeologiem Stefanem Krukowskim. Niestety opracowania te w dużej części zostały spalone przez Niemców. Fakty te potwierdzają liczne opracowania działalności Mieczysława Radwana oraz jego publikacje z 1932 i 1937( Patrz : M.Radwan Działalność naukowa, publikacje a szczególnie : Pierwotne hutnictwo żelazne na północnem zboczu Łysogór. Mieczysław Radwan " Ziemia " 2/3 1936).
Agata Migdalska, Kamil Niemczak : Starożytne górnictwo i hutnictwo świętokrzyskie piszą: "W latach 30-tych temat żużli świętokrzyskich rozwinięty zostaje przez metalurga M. Radwana, który jako pierwszy stworzy ich typologię 5. Podzielił je na: pierwotne –występujące na zboczach i szczytach gór; dymarskie –znajdowane nad strumieniami i będące pozostałością po średniowiecznych zakładach metalurgicznych; oraz nowożytne – pozostałości hutnictwa wielkopiecowego. Podał on także wyniki pierwszych analiz chemicznych żużli i stwierdził, że średnia zawartość żelaza w żużlach „pierwotnych” wynosi ok. 50%. Jako pierwszy wysnuł on także przypuszczenie, że surowcem używanym do wytopu żelaza był hematyt z Rudek pod Górą Chełmową. Radwan nie precyzuje z jakiego okresu pochodzą żużle „pierwotne”, pisze jedynie że przemysł metalurgiczny musiał istnieć na tych ziemiach jeszcze w czasach przedpiastowskich."
W biogramie Mieczysława Radwana autorstwa Andrzeja Rembalskiego znajdujemy :
Mieczysław Radwan " W latach trzydziestych zainteresował się również pozostałościami licznych żużli na polach w północno-wschodniej części Gór Świętokrzyskich. Już wówczas wysunął koncepcję istnienia przed wiekami na tych terenach ośrodka przemysłowego o niespotykanych dotychczas rozmiarach oraz opracował pierwszą klasyfikację żużli. Zasugerował, że punktem wyjściowym pierwszych procesów metalurgicznych był hematyt z Rudek pod Chełmową Górą."
Mieczysław Radwan ( „Ziemia” 1936 ) pisze m. innymi o żużlu pierwotnym czyli dymarskim : ” żużel pierwotny ...obszar występowania tych żużli daje się zamknąć w granicach od północy przez pola wsi Bronkowice, Pawłów, Chocimów, podchodzi pod Ostrowiec....obejmuje pola wsi Truskolasy, dosięga linii Łysogór a więc przez pola wsi Witosławic, Skoszyna, Jeleniowa, wdziera się na Łysicę i obejmuje pola wsi Huty Szklanej, występuje obficie dookoła Chełmowej Góry, Chybic, poprzez Mirocice, Dembno, spotyka się na polach Wilkowa a stąd na północ poprzez Psary i Sieradowice zamyka granicę. ...”
Wybór Nowej Słupi na Muzeum Starożytnego Hutnictwa był więc Mieczysławowi Radwanowi szczególnie miły.
W czerwcu 1954 roku na posiedzeniu Komitetu Historii Nauki PAN, Mieczysław Radwan przedstawił program odtworzenia historii polskiej techniki hutniczej i odlewniczej, skutkiem czego w lipcu 1954 roku, został mianowany przewodniczącym Zespołu Roboczego Historii Hutnictwa przy Komitecie Historii Nauki PAN, w Zakładzie Historii Nauki PAN Instytutu Historii Materialnej ( obecnie Instytutu Historii Nauki).
Następnie w roku 1956 Zespól ten przyjął nazwę: Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN. Przewodniczącym tego Zespołu pozostawał Mieczysław Radwan do końca życia.
M. Radwan zainicjował wtedy badania nad starożytnym hutnictwem jako kontynuację badań prowadzonych przez siebie przed 1939rokiem. (M. Radwan: Życiorys własny 1957, Uzupełnienie życiorysu 1960: Archiwum Mieczysława Radwana ..., Polski Słownik Biograficzny, Konferencje Sprawozdawcze Zespołu Historii Techniki Hutniczej i Odlewniczej opublikowane w Kwartalniku Historii Nauki i Techniki w latach1956-68).
W lutym? 1955 roku Mieczysław Radwan zgłosił do Komisji Archeologii i do Muzeum Archeologii w Krakowie informację „o występowaniu na Kielecczyźnie licznych śladów starożytnego hutnictwa w postaci żużla żelaznego” . To czyni go faktycznie formalnym odkrywcą świętokrzyskiego starożytnego hutnictwa, choć znanego i opisywanego wcześniej. Dało to możliwość Radwanowi zorganizowania interdyscyplinarnej grupy badawczej. M. Radwan zainicjował wtedy powojenne badania nad starożytnym hutnictwem jako kontynuację badań prowadzonych przez siebie przed 1939 rokiem (M. Radwan: Życiorys własny 1957, Uzupełnienie życiorysu 1960: Archiwum Mieczysława Radwana www.radwan.org.pl.). Do Zespołu badawczego Mieczysław Radwan zaprosił przede wszystkim swojego przyjaciela Stefana Krukowskiego, archeologa doświadczonego w badaniach terenu świętokrzyskiego http://www.radwan.org.pl/items/show/405. Niestety ówczesne władze bezpieczeństwa nie wyraziły zgody na udział Krukowskiego w badaniach terenowych. W zamian został zaproponowany pracownik Muzeum Archeologicznego Kazimierz Bielenin, który dołączył do Zespołu w październiku 1955 roku. Patrz: M. Radwan: Badania terenowe nad zabytkami hutnictwa żelaznego w Zagłębiu Staropolskim. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki r1956 t1-n2- s452-463.
W 1955 roku w lipcu, M. Radwan kieruje pierwszą wyprawą interdyscyplinarną do badań starożytnego hutnictwa. Tak o niej pisze:
„W czasie od 1 do 24 lipca 1955 r. przeprowadzono na zlecenie Komitetu Historii Nauki PAN badanie terenowe zabytków dawnego hutnictwa żelaznego we wschodniej części Zagłębia Staropolskiego. W badaniach wzięli udział: M. Radwan, profesor Akademii Górniczo-Hutniczej jako kierownik wyprawy; B. Zientara, historyk; K. Bielenin, z Muzeum Archeologicznego w Krakowie; E. Massalski, dyrektor Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach, Z. Affanasowicz, adiunkt Politechniki Śląskiej, oraz częściowo J.Fudalej, przedstawiciel PTTK w Ostrowcu Świętokrzyskim. Zadaniem wyprawy było ustalenie — przez wywiad w terenie — występowania śladów i pozostałości procesów technologicznych hutnictwa żelaznego oraz ewentualnie metali nieżelaznych we wschodniej części Zagłębia Staro-polskiego, a także wyjaśnienie warunków lokalizacji dawnego przemysłu oraz pobranie próbek pozostałości metalurgicznych dla późniejszych badań laboratoryjnych”
A co do budowy Muzeum w Nowej Słupi, a właściwie rozbudowy istniejącego ośrodka, to był pomysł autorski M. Radwana:
http://radwan.org.pl/items/show/463 M. Radwan do E. Massalski list w sprawie ośrodka badań terowych starożytnego ośrodka świętokrzyskiego hutnictwa z dnia 21 i 22. 03. 1961. Projekt M. Radwana przesłany do J. Pazdura. M. Radwan w liście z dn. 22. 03. określa rolę J. Kuczyńskiego i K. Bielenina w projekcie.
Należy pamiętać, że zgodnie z prawem autorskim, wszystkie prace prowadzone w ramach działalności członków Aktywu Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej i innych współpracowników Zespołu, a zgłoszone i opublikowane w rocznych sprawozdaniach Zespołu, były pracami prowadzonymi przez Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej, pod kierownictwem Mieczysława Radwana ( patrz: Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej Polskiej Akademii Nauk 1954-1968. Mieczysław Radwan http://radwan.org.pl/items/show/483 ).
Dymarki świętokrzyskie. Idea "Dymarek Świętokrzyskich" jako imprezy upowszechniającej wiedzę o starożytnym hutnictwie świętokrzyskim zrodziła się przy okazji badań doświadczalnych prowadzonych przez Mieczysława Radwana w Nowej Słupi w latach 60. ubiegłego wieku. Eksperymentalne wytopy w odtworzonych piecach dymarskich zapoczątkowane już w 1957 r. przez M. Radwana, prowadzono w warunkach laboratoryjnych na Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie, a później na terenie Fabryki Samochodów Ciężarowych „Star” w Starachowicach. WNowej Słupi wytopy terenowe przeprowadzane były przy Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego od 1962 roku. Ostatni eksperyment w tej serii doświadczalnej odbył się w 1967 roku w dniu 15. września przed pierwszym pokazowym wytopem. Pierwszy zaś pokazowy wytop w obecności widzów, który zapoczątkował imprezę plenerową „Dymarki Świętokrzyskie” (Radwan 1968), odbył się z inicjatywy Zarządu Okręgu PTTK w Kielcach, po uzgodnieniu warunków pokazu i prezentacji dorobku Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej PAN, pod kierunkiem Mieczysława Radwana w dniu 16 września 1967 roku. Nieuprawnione więc jest przypisywanie innych inicjatorów tej imprezy.
O istnieniu śladów starożytnego hutnictwa w okolicach Nowej Słupi Mieczysław Radwan wiedział na pewno nie tylko w okresie pracy w Zakładach Ostrowieckich w latach 1920-1937 ale nawet wcześniej. Nowa Słupia bowiem była kościołem parafialnym Radwanów - właścicieli Cząstkowa i Sosnówki oraz Reklewskich i Sosnowskich, , właścicieli Skoszyna, rodziny matki i dziadków Mieczysława. Na cmentarzu w Nowej Słupi zostali pochowani: w 1738 roku Barbara z Reklewskich Radwanowa pra...babka Mieczysława i w 1832 roku jej bratanek Józef Reklewski- prapradziadek macierzysty Mieczysława, właściciel dóbr Skoszyn. Tu pochowani są również dwaj synowie Sebastiana Radwana, stryjecznego pradziadka Mieczysława, bracia notowanych powstańców listopadowych, Józefa i Stanisława Radwanów. Naturą wyorywanych przez chłopów puców, nazywanych przez nich "ceberkami" lub "cebrzykami", był więc Mieczysław Radwan zainteresowany od dziecka.
Jako metalurg i inżynier, widział Mieczysław Radwan też puce starego żużla zwożone przez okolicznych chłopów do Zakładów Ostrowieckich. Temat ten zaczął więc opracowywać jeszcze w latach 20., przed wojną , wykorzystując do tego również zdjęcia z "aeroplanu", robione wspólnie z bratem Wacławem. Już wtedy dyskutował na ten temat podczas wielu wędrówek po ziemi świętokrzyskiej, z zaprzyjaźnionym prof. Janem Samsonowiczem i archeologiem Stefanem Krukowskim. Niestety opracowania te w dużej części zostały spalone przez Niemców. Fakty te potwierdzają liczne opracowania działalności Mieczysława Radwana oraz jego publikacje z 1932 i 1937( Patrz : M.Radwan Działalność naukowa, publikacje a szczególnie : Pierwotne hutnictwo żelazne na północnem zboczu Łysogór. Mieczysław Radwan " Ziemia " 2/3 1936).
Agata Migdalska, Kamil Niemczak : Starożytne górnictwo i hutnictwo świętokrzyskie piszą: "W latach 30-tych temat żużli świętokrzyskich rozwinięty zostaje przez metalurga M. Radwana, który jako pierwszy stworzy ich typologię 5. Podzielił je na: pierwotne –występujące na zboczach i szczytach gór; dymarskie –znajdowane nad strumieniami i będące pozostałością po średniowiecznych zakładach metalurgicznych; oraz nowożytne – pozostałości hutnictwa wielkopiecowego. Podał on także wyniki pierwszych analiz chemicznych żużli i stwierdził, że średnia zawartość żelaza w żużlach „pierwotnych” wynosi ok. 50%. Jako pierwszy wysnuł on także przypuszczenie, że surowcem używanym do wytopu żelaza był hematyt z Rudek pod Górą Chełmową. Radwan nie precyzuje z jakiego okresu pochodzą żużle „pierwotne”, pisze jedynie że przemysł metalurgiczny musiał istnieć na tych ziemiach jeszcze w czasach przedpiastowskich."
W biogramie Mieczysława Radwana autorstwa Andrzeja Rembalskiego znajdujemy :
Mieczysław Radwan " W latach trzydziestych zainteresował się również pozostałościami licznych żużli na polach w północno-wschodniej części Gór Świętokrzyskich. Już wówczas wysunął koncepcję istnienia przed wiekami na tych terenach ośrodka przemysłowego o niespotykanych dotychczas rozmiarach oraz opracował pierwszą klasyfikację żużli. Zasugerował, że punktem wyjściowym pierwszych procesów metalurgicznych był hematyt z Rudek pod Chełmową Górą."
Mieczysław Radwan ( „Ziemia” 1936 ) pisze m. innymi o żużlu pierwotnym czyli dymarskim : ” żużel pierwotny ...obszar występowania tych żużli daje się zamknąć w granicach od północy przez pola wsi Bronkowice, Pawłów, Chocimów, podchodzi pod Ostrowiec....obejmuje pola wsi Truskolasy, dosięga linii Łysogór a więc przez pola wsi Witosławic, Skoszyna, Jeleniowa, wdziera się na Łysicę i obejmuje pola wsi Huty Szklanej, występuje obficie dookoła Chełmowej Góry, Chybic, poprzez Mirocice, Dembno, spotyka się na polach Wilkowa a stąd na północ poprzez Psary i Sieradowice zamyka granicę. ...”
Wybór Nowej Słupi na Muzeum Starożytnego Hutnictwa był więc Mieczysławowi Radwanowi szczególnie miły.
W czerwcu 1954 roku na posiedzeniu Komitetu Historii Nauki PAN, Mieczysław Radwan przedstawił program odtworzenia historii polskiej techniki hutniczej i odlewniczej, skutkiem czego w lipcu 1954 roku, został mianowany przewodniczącym Zespołu Roboczego Historii Hutnictwa przy Komitecie Historii Nauki PAN, w Zakładzie Historii Nauki PAN Instytutu Historii Materialnej ( obecnie Instytutu Historii Nauki).
Następnie w roku 1956 Zespól ten przyjął nazwę: Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN. Przewodniczącym tego Zespołu pozostawał Mieczysław Radwan do końca życia.
M. Radwan zainicjował wtedy badania nad starożytnym hutnictwem jako kontynuację badań prowadzonych przez siebie przed 1939rokiem. (M. Radwan: Życiorys własny 1957, Uzupełnienie życiorysu 1960: Archiwum Mieczysława Radwana ..., Polski Słownik Biograficzny, Konferencje Sprawozdawcze Zespołu Historii Techniki Hutniczej i Odlewniczej opublikowane w Kwartalniku Historii Nauki i Techniki w latach1956-68).
W lutym? 1955 roku Mieczysław Radwan zgłosił do Komisji Archeologii i do Muzeum Archeologii w Krakowie informację „o występowaniu na Kielecczyźnie licznych śladów starożytnego hutnictwa w postaci żużla żelaznego” . To czyni go faktycznie formalnym odkrywcą świętokrzyskiego starożytnego hutnictwa, choć znanego i opisywanego wcześniej. Dało to możliwość Radwanowi zorganizowania interdyscyplinarnej grupy badawczej. M. Radwan zainicjował wtedy powojenne badania nad starożytnym hutnictwem jako kontynuację badań prowadzonych przez siebie przed 1939 rokiem (M. Radwan: Życiorys własny 1957, Uzupełnienie życiorysu 1960: Archiwum Mieczysława Radwana www.radwan.org.pl.). Do Zespołu badawczego Mieczysław Radwan zaprosił przede wszystkim swojego przyjaciela Stefana Krukowskiego, archeologa doświadczonego w badaniach terenu świętokrzyskiego http://www.radwan.org.pl/items/show/405. Niestety ówczesne władze bezpieczeństwa nie wyraziły zgody na udział Krukowskiego w badaniach terenowych. W zamian został zaproponowany pracownik Muzeum Archeologicznego Kazimierz Bielenin, który dołączył do Zespołu w październiku 1955 roku. Patrz: M. Radwan: Badania terenowe nad zabytkami hutnictwa żelaznego w Zagłębiu Staropolskim. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki r1956 t1-n2- s452-463.
W 1955 roku w lipcu, M. Radwan kieruje pierwszą wyprawą interdyscyplinarną do badań starożytnego hutnictwa. Tak o niej pisze:
„W czasie od 1 do 24 lipca 1955 r. przeprowadzono na zlecenie Komitetu Historii Nauki PAN badanie terenowe zabytków dawnego hutnictwa żelaznego we wschodniej części Zagłębia Staropolskiego. W badaniach wzięli udział: M. Radwan, profesor Akademii Górniczo-Hutniczej jako kierownik wyprawy; B. Zientara, historyk; K. Bielenin, z Muzeum Archeologicznego w Krakowie; E. Massalski, dyrektor Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach, Z. Affanasowicz, adiunkt Politechniki Śląskiej, oraz częściowo J.Fudalej, przedstawiciel PTTK w Ostrowcu Świętokrzyskim. Zadaniem wyprawy było ustalenie — przez wywiad w terenie — występowania śladów i pozostałości procesów technologicznych hutnictwa żelaznego oraz ewentualnie metali nieżelaznych we wschodniej części Zagłębia Staro-polskiego, a także wyjaśnienie warunków lokalizacji dawnego przemysłu oraz pobranie próbek pozostałości metalurgicznych dla późniejszych badań laboratoryjnych”
A co do budowy Muzeum w Nowej Słupi, a właściwie rozbudowy istniejącego ośrodka, to był pomysł autorski M. Radwana:
http://radwan.org.pl/items/show/463 M. Radwan do E. Massalski list w sprawie ośrodka badań terowych starożytnego ośrodka świętokrzyskiego hutnictwa z dnia 21 i 22. 03. 1961. Projekt M. Radwana przesłany do J. Pazdura. M. Radwan w liście z dn. 22. 03. określa rolę J. Kuczyńskiego i K. Bielenina w projekcie.
Należy pamiętać, że zgodnie z prawem autorskim, wszystkie prace prowadzone w ramach działalności członków Aktywu Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej i innych współpracowników Zespołu, a zgłoszone i opublikowane w rocznych sprawozdaniach Zespołu, były pracami prowadzonymi przez Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej, pod kierownictwem Mieczysława Radwana ( patrz: Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej Polskiej Akademii Nauk 1954-1968. Mieczysław Radwan http://radwan.org.pl/items/show/483 ).
Twórca
Maria Wiktoria Radwan
Źródło
Archiwum Nauki PAN i PAU, opublikowane sprawozdania Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej,
Archiwum Rodziny Radwanów,
Mieczysław Radwan: Pierwotne hutnictwo żelazne na północnem zboczu Łysogór. " Ziemia " 2/3 1936,
M. Radwan: Badania terenowe nad zabytkami hutnictwa żelaznego w Zagłębiu Staropolskim. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki r1956 t1-n2- s452-463.
Dymarki świętokrzyskie. CHRONOLOGIA BADAŃ STAROŻYTNEGO ŚWIĘTOKRZYSKIEGO ZAGŁĘBIA HUTNICZEGO
według publikacji i danych źródłowych od początku XIX do lat 70. XX w. Archiwum Mieczysława Radwana i Rodziny Radwanów.
Andrzej Rembalski: Historia Oddziału PTK – PTTK w Ostrowcu Świętokrzyskim,
Agata Migdalska, Kamil Niemczak : Starożytne górnictwo i hutnictwo świętokrzyskie - naczterykola.pl"
Archiwum Państwowe w Kielcach: Teczka E.Massalskiego- listy M.Radwana
Archiwum Rodziny Radwanów,
Mieczysław Radwan: Pierwotne hutnictwo żelazne na północnem zboczu Łysogór. " Ziemia " 2/3 1936,
M. Radwan: Badania terenowe nad zabytkami hutnictwa żelaznego w Zagłębiu Staropolskim. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki r1956 t1-n2- s452-463.
Dymarki świętokrzyskie. CHRONOLOGIA BADAŃ STAROŻYTNEGO ŚWIĘTOKRZYSKIEGO ZAGŁĘBIA HUTNICZEGO
według publikacji i danych źródłowych od początku XIX do lat 70. XX w. Archiwum Mieczysława Radwana i Rodziny Radwanów.
Andrzej Rembalski: Historia Oddziału PTK – PTTK w Ostrowcu Świętokrzyskim,
Agata Migdalska, Kamil Niemczak : Starożytne górnictwo i hutnictwo świętokrzyskie - naczterykola.pl"
Archiwum Państwowe w Kielcach: Teczka E.Massalskiego- listy M.Radwana
Wydawca
Archiwum Rodziny Radwanów, Maria Wiktoria Radwan
Data
1932
Prawa
Archiwum Rodziny Radwanów